همزه (ء) در میان حروف سی‌ودو گانه‌ی الفبای فارسی شکلی از ملحقات حرف «الف» (صامت) است. شکل جدای آن (ء) و در حالت‌های گوناگون با ترکیب دیگر اشکال به صورت (آ - أ - ئ - ؤ) نوشته می‌شود. همزه از نظر آواشناسی در میان واج‌های زبان فارسی به‌طور مستقل یک صامت است که به اشکال (ء - ا) نوشته می‌شود.
کلمات همزه‌دار از عربی وارد زبان فارسی شده‌اند. اما املای کلمات همزه دار در زبان فارسی با زبان عربی متفاوت است. کلماتی که ریشه‌ی فارسی دارند، گاهی با همزه نوشته می‌شوند که نادرست است. مانند: پائیز، پائین، بوئیدن، روئیدن، می‌آئید که شیوه صحیح نگارش آن‌ها، پاییز، پایین، بوییدن و روییدن و می‌آیید است.
انواع همزه عبارتند از:
- الف همزه (منشأ)
- الف همزه مکسوره (إفعال)
- واو همزه (سؤال)
- ی همزه (هیئت)
- همزه تنها که معمولا پس از الف می‌آید (امحاء)
همزه با توجه به اینکه کجای کلمه باشد و حرکه ی خود یا حرف پیش و پس از خود، املای متفاوتی خواهد داشت:
همزه کسره‌دار و همزه قبل از ی در وسط کلمه
همزه‌ای که کسره دارد، روی پایه ی نوشته می‌شود؛ مانند: مسائل، مصائب، ارائه، قائل، تخطئه.
همزه کسره‌دار در برخی موارد نیز کلا تبدیل به ی می‌شود؛ مانند: دایره، فایده، جایزه، معایب، نایب، زایل.
این که آن را به صورت ئ یا ی بنویسید، بسته به این دارد که کدام رایج‌تر است و گاهی نیز سلیقه‌ای می‌شود. بهتر است به حالت گویشی آن رجوع کنید و ببینید کدام به گوش شما آشناتر است. اما مهم این است که اگر حالتی را برای یک کلمه انتخاب کردید، آن را در تمامی نوشتار خود مراعات کنید. همین قاعده در مورد همزه‌ای که قبل از ی قرار دارد نیز صادق است. ممکن است به صورت ئ یا به صورت ی نوشته شوند. مانند: لئیم، رئیس، جبرئیل و اسرائیل که رییس، جبرییل و اسراییل نیز رایج هستند.
همزه فتحه‌دار در وسط کلمه؛ مسأله یا مسئله
برای این که بدانیم املای درست همزه مفتوح در وسط کلمه چیست، به حرکه حرف قبل از آن رجوع میکنیم:
همزه مفتوحی که قبل از آن الف باشد، همه آن را به صورت ئ می‌نویسند؛ مانند: قرائت، دنائت، برائت.
همزه مفتوحی که قبل از آن، حرفی با ضمه آمده باشد، بر پایه واو نوشته می‌شود؛ مانند: مؤدّب، مؤخّر، مؤلّف.
همزه مفتوحی که قبل از آن حرفی با فتحه آمده باشد، بر پایه الف نوشته می‌شود؛ مانند: متأخّر، مستأصل.
اما اگر حرف قبل از همزه مفتوح ساکن باشد چه؟ این مورد محل اختلاف است و اتفاق نظر در مورد آن وجود ندارد. بعضی همزه میانیِ مفتوحِ ما قبل ساکن را به صورت مسأله، نشأت و هیأت صحیح می‌دانند. اما برخی دیگر، از جلمه فرهنگستان زبان فارسی، مسئله، نشئت و هیئت را صحیح‌تر دانسته اند. نکته مهم، سازگاری در متن است. اگر یک روش نوشتاری را انتخاب کردید، همه جای متنتان از همان استفاده کنید و جایی از متن مسأله و جایی دیگر مسئله ننویسید.
همزه پس از حرف ساکن یا فتحه‌دار و قبل از مصوت آ
اما اگر همزه ساکن یا فتحه‌دار باشد و پس از آن مصوت آ بیاید، آن را با علامت مد «آ» درج میکنیم؛ مانند: قرآن، مِرْآت، مَآخِذ.
همزه ضمه‌دار و همزه قبل از واو در وسط کلمه؛ مسؤول یا مسئول
در مورد همزه مضموم و همزه قبل از واو هم اختلاف وجود دارد. برخی بر طبق قاعده‌ای کلی در عربی، مسؤول و رؤوس را صحیح می‌دانند. اما برخی معتقدند که املای رایج و درست این کلمات در فارسی، مسئول و رئوس است. پس می‌توان هر دو مورد را صحیح دانست.
همزه ساکن در وسط کلمه
زمانی که همزه در وسط کلمه ساکن است، برای این که بدانیم آن را روی چه پایه‌ای بنویسیم، به حرکه حرف قبل از آن نگاه میکنیم، و برای فتحه الف، برای کسره ی و برای ضمه واو را پایه همزه قرار می‌دهیم؛ مانند:
همزه ساکن ما قبل مفتوح: رأفت، مأمور؛
همزه ساکن ما قبل مکسور: ائتلاف؛
همزه ساکن ما قبل مضموم: سؤال، رؤیا.
همزه پایانی بعد از الف ممدوه؛ املاء یا املا
همزه بعد از الف ممدوده، در زبان فارسی حذف می‌شود. پس کلماتی مانند املاء، انشاء، اعضاء، استثناء به صورت املا، انشا، اعضا و استثنا نوشته می‌شوند.
نکته: هر گاه کلماتی که در بالا گفتیم، در نقش موصوف یا مضاف قرار گیرند، به جای کسره اضافه، به انتهای آن‌ها ی اضافه می‌شود و باز هم همزه حذف خواهد شد؛ مانند: املای درست، انشای بهروز، اعضای گروه، استثنای مهم.
عبارت ان شاء الله یک عبارت عربی است به معنی «اگر خدا بخواهد» که عینا در فارسی استفاده می‌شود و همزه آن حذف نمی‌شود. بنابراین بهتر است آن را به صورت سه کلمه مجزا آورده و از نوشتن آن به صورت انشاالله یا انشاءالله خودداری کنیم چرا که معنی آن تغییر می‌کنید و معنی «انشای خدا» خواهد داد!
همزه پایانی پس از ساکن یا بعد از مصورت‌های مصوّت‌های «ی» و «او»
همزه پایانی که قبل از آن یک حرف ساکن یا یکی از مصوّت‌های «ی» و «او» باشد، بدون پایه نوشته می‌شود؛ مانند: شیء، سوء، جزء.
همزه پایانی پس از حرف مفتوح
همزه پایانی که قبل از آن حرفی با فتحه وجود داشته باشد، بر پایه الف نوشته می‌شود؛ مانند: خلأ، ملجأ، مبدأ.
همزه پایانی پس از حرف مضموم
همزه پایانی که قبل از آن حرفی با ضمه آمده باشد، بر پایه واو نوشته می‌شود؛ مانند: تلألؤ، لؤلؤ.
همزه در کلمات وارد شده از زبان‌های بیگانه
در مورد کلمات غیرعربی و غیر فارسی، همیشه همزه میانی را بر پایه ی درج میکنیم؛ مانند: ژوئن، پنگوئن، زئوس، نئون، ژئوفیزیک.